Sau hơn 10 năm xuất hiện, chủ yếu thông qua hình thức bán hàng đa cấp và số ít xách tay, hiện thị trường thực phẩm chức năng (TPCN) tại Việt Nam được đánh giá là 1 trong 3 thị trường có tốc độ tăng trưởng hàng đầu khu vực châu Á – Thái Bình Dương.

Mặt trái của sự phát triển “nóng” này là tình trạng loạn chất lượng, loạn giá cả và TPCN giả hoành hành, có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng của người tiêu dùng (NTD).

Loạn thực phẩm chức năng giả

Theo tổng kết của Ban Chỉ đạo Quốc gia Chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả (Ban Chỉ đạo 389) trong năm 2014 và 5 tháng đầu năm 2015, cả nước đã bắt và xử lý 2.113 vụ việc vi phạm, xử phạt hơn 236,5 tỷ đồng và khởi tố 75 vụ án hình sự với 109 đối tượng có hành vi buôn bán, sản xuất TPCN giả.

Tình hình sản xuất, kinh doanh TPCN giả, kém chất lượng… chủ yếu tập trung ở hai thành phố lớn là Hà Nội và TP.HCM.

Tháng 1/2015, Cục Hải quan TP.HCM đã bắt giữ hơn 80.000 hộp TPCN không đủ điều kiện, tiêu chuẩn chất lượng nhập khẩu do Công ty CP Dược phẩm Hebes Việt Nam nhập về. Và khoảng 10 tấn collagen, TPCN giả cũng bị bắt giữ tại Hà Nội.

Tháng 6/2015, Công an Hà Nội đã phát hiện Công ty TNHH Đầu tư Phát triển Y tế và Hóa chất VQTech sản xuất, kinh doanh TPCN giả, thu hơn 20 tấn hàng hóa.

Gần đây, Công an Hà Nội tiếp tục triệt phá một đường dây mua bán và tiêu thụ TPCN giả, với hơn 10 tấn nguyên liệu có nguồn gốc từ Trung Quốc, tương đương với 50-60 ngàn hộp TPCN đang được đóng hộp và “cộp mác” TPCN nhập khẩu từ Pháp, Anh, Mỹ, Nhật… để tung ra thị trường. Điều đáng nói, số hàng trên được các hiệu thuốc và chợ đầu mối thuốc lớn tiếp tay tiêu thụ.

Trên đây là những trường hợp điển hình mà cơ quan chức năng phát hiện và xử lý, ngoài thị trường còn vô vàn nhãn hiệu TPCN không rõ nguồn gốc, mập mờ chất lượng và bị thổi phồng công dụng đang bủa vây NTD. Vì vậy, việc phân biệt TPCN thật và giả vô cùng khó khăn, NTD luôn đứng trước nguy cơ bị lừa dối và có nguy cơ ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng. Trên thực tế, có không ít NTD rước bệnh vào thân vì mua nhầm TPCN kém chất lượng.

Vì đâu nên nỗi?

Theo TS.BS. Trương Thị Ngọc Lan, Phòng chỉ đạo tuyến Viện Y Dược học dân tộc TP. HCM, TPCN nằm ở giao thoa giữa thuốc và thực phẩm, là sản phẩm dùng để hỗ trợ, phục hồi, tăng cường và duy trì các chức năng cho các bộ phận trong cơ thể, có tác dụng dinh dưỡng tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, tăng cường sức đề kháng và giảm nguy cơ bệnh tật. TPCN không phải là thuốc và không có chức năng chữa bệnh.

Tuy nhiên, thực tế còn nhiều NTD Việt hiểu chưa đúng về TPCN, tin tưởng quá mức vào những lời đồn thổi, truyền miệng và quảng cáo quá lố… coi TPCN như “thần dược” có thể trị bách bệnh mà sử dụng một cách “vô tội vạ” không chỉ gây lãng phí tiền bạc mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe.

Chị Thanh Hương (Q.3, TP.HCM) vẫn chưa hết bàng hoàng vì đợt nhập viện vừa qua. Tin lời giới thiệu trên Facebook chị đã không tiếc tiền bỏ ra 1.350.000 đồng để mua một hộp TPCN giúp giảm cân, giữ dáng và đẹp da… Ngày đầu sử dụng, chị thấy chóng mặt, mệt mỏi nhưng được người bán hàng động viên đó là do cơ chế đào thải độc tố, đốt mỡ của sản phẩm, chứng tỏ sản phẩm có tác dụng nhanh! Sang ngày thứ hai, gia đình phải đưa chị nhập viện vì tiêu chảy, mất nước, tụt huyết áp.

 “Vẫn chưa hoàn hồn! Nhưng mà biết dại rồi, lần sau mình sẽ cẩn trọng hơn khi chọn mua hay sử dụng TPCN”, chị Hương chia sẻ.

Sử dụng hay không sử dụng TPCN luôn là quyền quyết định của NTD, nhưng nhiều khi, chính sự dễ dãi của NTD đã tạo điều kiện cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh gian dối hoành hành.

TPCN là sản phẩm tiệm cận với thuốc có chức năng phòng, chống, hỗ trợ điều trị bệnh tật và được sản xuất chủ yếu từ dược liệu. Tuy nhiên theo quy định quản lý của Nhà nước, điều kiện sản xuất TPCN hiện vẫn được xem như sản xuất thực phẩm thông thường và doanh nghiệp tự công bố tiêu chuẩn rồi bán ra thị trường. Chính điều này đã tạo ra lỗ hổng pháp lý khiến việc quản lý, kiểm soát hoạt động sản xuất, kinh doanh TPCN còn nhiều bất cập, dẫn đến loạn thị trường TPCN.

Trong nhiều diễn đàn, hội thảo về TPCN, các chuyên gia y tế cho rằng cần thiết phải xây dựng những cơ sở pháp lý về quy trình, quy chuẩn cho TPCN và cần có quy chế bắt buộc phải kiểm nghiệm lâm sàng. Ví dụ, nếu nhà sản xuất giới thiệu một sản phẩm có tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh cao huyết áp hay tim mạch… thì phải kiểm nghiệm lâm sàng xem có tác dụng như vậy không, tác dụng ở mức độ nào thì mới cấp phép lưu hành ra thị trường.

Hiện các nước châu Âu, Canada, Nhật Bản, Úc… đều bắt buộc áp dụng GMP (Good Manufacturing Practice – Thực hành sản xuất tốt) cho sản xuất TPCN và TPCN muốn nhập khẩu vào các thị trường này phải có chứng nhận GMP.

Áp dụng GMP không chỉ đảm bảo quá trình sản xuất TPCN đạt chất lượng, an toàn và hiệu quả mà còn là biện pháp để sàng lọc, loại bỏ các cơ sở sản xuất không đủ điều kiện, giảm thiểu hàng giả, hàng kém chất lượng, lành mạnh hóa thị trường TPCN vì sức khỏe của NTD.

Sử dụng TPCN như thế nào?

Phát biểu tại Hội thảo “Thực phẩm chức năng với sức khỏe người tiêu dùng” do Báo Người Tiêu Dùng vừa tổ chức, TS.BS. Trương Thị Ngọc Lan cho biết: “Theo đúng tinh thần TPCN là an toàn vì những chất và nguyên liệu để sản xuất TPCN hoàn toàn có nguồn gốc từ tự nhiên và đã được chứng minh là an toàn cho người sử dụng”.

Tuy nhiên, cũng theo BS. Lan, bất kỳ loại thực phẩm nào khi vào cơ thể đều phải trải qua quá trình tiêu hóa, nếu sử dụng quá nhiều TPCN sẽ tạo gánh nặng cho gan, các chất thừa tích tụ lâu ngày, không phân giải được gây ảnh hưởng tới gan, thận.

Thực phẩm có nguồn gốc tự nhiên vẫn là nguồn dưỡng chất dồi dào nhất, cung cấp đầy đủ muối khoáng và dinh dưỡng cho cơ thể phát triển khỏe mạnh nhất. Trong một số điều kiện, những thành phần chất dinh dưỡng có trong thức ăn không đáp ứng đủ nhu cầu cơ thể cần thì mới sử dụng TPCN và chỉ sử dụng TPCN phù hợp với nhu cầu của cơ thể. Đặc biệt chọn lựa đúng một loại TPCN có uy tín, có chất lượng.

Từ một câu chuyện cười …

Chuyện kể về phòng mạch tư của một bác sĩ nọ có một cô y tá phụ việc kiêm hướng dẫn bệnh nhân. Moi khi bệnh nhân ra về, bao giờ cô cũng tươi cười ra tiễn và chúc bệnh nhân chóng bình phục. Bực mình, ông bác sĩ bèn gọi cô vào trong và bảo :” Nếu lần sau cô còn chúc cho bệnh nhân mau khỏi bệnh nữa thì tôi sẽ … đuổi việc cô đấy, nghe rõ chưa ?”

… Nghĩ về những người bệnh

Theo vị bác sĩ trên, nếu ai cũng khỏe mạnh như lời chúc của cô y tá thì làm gì còn ai đến phòng mạch của ông để khám bệnh, như vậy thì cô y tá nên nghỉ việc là vừa vì không có chuyện gì để làm cả. Tuy chỉ là câu chuyện tiếu lâm, nhưng nó cũng nói lên một điều thật rõ ràng là không có người bệnh thì không có thầy thuốc.

Xã hội tôn vinh những người thầy thuốc vì họ mang trên vai gánh nặng chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng. Thử đặt một câu hỏi : nếu không có những người bệnh thì các thầy thuốc chăm sóc cho ai ? Không có người bệnh thì nền y học đã không hề có những tiến bộ vượt bưc như hiện nay, các thầy thuốc không thể phát huy được tài năng của họ và cũng không thể trở thành một lớp người được trọng vọng trong xã hội. Xem ra, chính người bệnh cũng đáng được tôn vinh lắm vì đã gián tiếp tạo ra một lớp người ưu tú trong xã hội.

Từ lúc còn là sinh viên cho đến khi ra trường với danh hiệu bác sĩ y khoa, người thầy thuốc đã được học rất nhiều từ sách vở và từ người bệnh. Bất cứ sinh viên y khoa nào cũng biết, học mà không có bệnh nhân chỉ là học “chay”. Hầu như tất cả các buổi sáng (kể từ năm thứ 2 trở đi) đều được dành để thực tập tại bệnh viện. Nếu không có những người bệnh chịu “trân mình” cho các sinh viên khám, hỏi han, sờ mó, tranh cải thì chỉ với lý thuyết từ sách vở, các sinh viên này không bao giờ trở thành những thầy thuốc thực sự được. Chính người bệnh là những người thầy lớn nhất của các thầy thuốc. Như vậy, những người bệnh không đáng được tôn vinh sao?

Trong suốc cuộc đời hành nghề Y khoa, có lẽ không một thầy thuốc chân chính nào dám tự cho mình là chưa từng … điều trị thử trên người bệnh. Chính nhờ “ điều trị thử ”, người thầy thuốc sẽ tìm ra phương pháp điều trị tối ưu. Thuật ngữ “in vivo” hàm ý thử một loại thuốc mới trên cơ thể người bệnh trước khi đưa ra lưu hành rộng rãi trên thị trường. Ngoài những bệnh mắc phải, người bệnh còn phải chịu những bệnh do chính thầy thuốc gây ra cho họ do chẩn đoán sai, điều trị sai, hoặc điều trị đúng nhưng bị tác dụng phụ ngoại ý của thuốc,… Chịu đựng nhiều thứ “vô lý” như vậy, lẽ nào người bệnh không đáng được xã hội quan tâm nhiều hơn nữa ?

Người bệnh còn là nạn nhân trực tiếp của tình trạng giá thuốc tăng vô tội vạ. Họ không còn sự lựa chọn nào khác trước quyền lực các toa thuốc của bác sĩ và sự độc quyền của các công ty dược hùng mạnh. Đáng buồn hơn nữa, họ vừa là nạn nhân lại vừa phải chịu ơn những kẻ đang làm giàu trên bệnh tật của họ, trong đó có không ít những bậc “ mẹ hiền “.

Nên chăng, có một ngày kỷ niệm, tạm gọi là “Ngày Bệnh nhân”, để các thầy thuốc luôn được nhắc nhỡ rằng bệnh nhân chính là những-con-người đang phải chịu đựng những đau đớn của bệnh tật, đang cần sự quan tâm, giúp đỡ và an ủi của người thầy thuốc chứ không phải là một “ca” bệnh, một tập hợp các triệu chứng, các dấu hiệu, các chức năng bị rối loạn, các bộ phận bị thương tổn …

Cố giáo sư Nguyễn Quang Quyền đã khôi phục Lễ cầu hồn Machabée (tưởng niệm những người đã hiến xác phục vụ học tập và nghiên cứu ) tại Trường Đại học Y Dược Tp.Hồ chí Minh và Đại học y khoa Phạm Ngọc Thạch, hiện nay vẫn được tổ chức long trọng hàng năm vào những ngày giáp Tết Âm lịch. Những người chết có ích đã được tôn vinh, lẽ nào những người bệnh – những người đang sống – lại không được hưởng điều đó ?

Con Cóc có tên khoa học Bufo melanostictus Schneder, thuộc họ Cóc-Bufonidae. Cóc dùng làm thuốc trong đông y ở Việt Nam có từ rất lâu đời, từ thế kỷ 14 (Tuệ Tĩnh) đã được ghi chép thành tài liệu.
Bộ phận dùng làm thuốc: Nhựa cóc (thiềm tô), thịt Cóc (thiềm thừ) hoặc cả con Cóc sau khi bỏ phủ tạng đốt tồn tính.
Độc tính gây nguy hại tính mạng con người nằm ở da, gan, mật và trứng Cóc.

Nhựa cóc tiết từ các tuyến trên lưng và 2 tuyến lớn nhất nằm gần mắt Cóc, thành phần nhựa cóc gồm: cholesterol, acid ascorbic, và các chất độc: bufogenin, suberylarginin, bufotoxin, ɤ-bufotoxin, vulgarobufotoxin, alvarobufotoxin, arenobufotoxin, cinobufotoxin…
Trên thực tế, có một số bệnh nhân sau khi được chẩn đoán mắc bệnh gan nặng như ung thư gan, xơ gan và bệnh nhân được bệnh viện trả về nhà và sau đó tự ý sử dụng một số con hoặc cây thuốc (trong đó có con Cóc), một thời gian sau bệnh ổn định: ăn uống tốt hơn, sức khoẻ cải thiện, trở lại công việc làm trước. Tuy nhiên, không phải mọi người đều được may mắn như trên nếu không thực hiện một liệu pháp chăm sóc tốt.  Trên lâm sàng, qua theo dõi những trường hợp may mắn thoát khỏi bàn tay “tử thần” đa số có thực hiện việc thay đổi chế độ sinh hoạt, ăn uống, nghỉ ngơi hợp lý như sau:
– Thay đổi lối sống: ngưng đưa chất độc vào cơ thể như rượu, bia, thuốc lá, ăn uống thức ăn khó tiêu hoá, chế biến phù hợp (hạn chế thịt đỏ, hạn chế mỡ, rau củ sạch…),
– Tư duy tích cực: Sau khi phát hiện mắc bệnh nặng: được gia đình quan tâm chăm sóc hơn, động viên, an ủi, được nghỉ ngơi hợp lý, tinh thần thoải mái,
– Vận động, tập thể dục vừa sức: nhẹ nhàng, hít thở sâu, xoa bóp, kiểm soát stress…
– Uống thuốc phù hợp: dưới sự theo dõi chăm sóc của thầy thuốc và người thân.
Riêng thịt Cóc là một chất có giá trị dinh dưỡng rất cao (Thịt cóc chứa 53,37% protid, 12,66% lipid, ít glucid, 23,56% tro và 4,18% độ ẩm), phù hợp với người bệnh gan đang bị thiếu hụt nhiều chất dinh dưỡng. Tuy nhiên, trong lúc chế biến cần lưu ý không để tiếp xúc với các chất độc như liệt kê phần trên.
Lời khuyên: đối với người bệnh gan nặng (ung thư, xơ gan), để chăm sóc có hiệu quả cần thực hiện liệu pháp toàn diện trên và nên có sự theo dõi của thầy thuốc có kinh nghiệm đặc biệt mỗi khi muốn sử dụng một loại cây thuốc, con thuốc điều trị bệnh cho bản thân.